Congres Federatie Vrijzinnige Centra op 15 september 2018  in het Geuzenhuis Gent

Waar staat het Vrijzinnig-Humanisme anno 2030

  Op zaterdag 15 september 2018 greep voor de achtste keer het tweejaarlijks congres van de Federatie Vrijzinnige Centra door, deze keer in het Geuzenhuis te Gent. Onder de noemer “Waar staat het vrijzinnig humanisme anno 2030” was het vooral de bedoeling een algemene toekomstvisie op de vrijzinnige levensbeschouwing in het kader van een verdere secularisering van onze maatschappij te belichten en eventueel een blauwdruk te creëren voor de nieuwe doelstellingen van de Federatie Vrijzinnige Centra.

Het panel bestond uit 4 deelnemers die – elk vanuit hun eigen perspectief – een duidelijk standpunt hadden ontwikkeld over hoe de georganiseerde vrijzinnigheid zich zou moeten hervormen om de komende decennia een relevante rol te spelen.

• Martine Konings, inspecteur-adviseur niet-confessionele zedenleer, en 40 jaar actief binnen de georganiseerde vrijzinnigheid.
• Dominique Verté, professor aan de Vrije Universiteit Brussel, deed lang onderzoek naar het ‘praktisch humanisme’.
• Caroline De Neve heeft als pers- en communicatieverantwoordelijke van het Vermeylenfonds al wat ervaring met het verjongen van een vereniging.
• Jacky Goris, ere-Algemeen Directeur Scholengroep Brussel (GO!), maakt naar eigen zeggen geen deel uit van de georganiseerde vrijzinnigheid, maar heeft als filosofisch atheïst een duidelijke boodschap.

Jacques Trivier, voorzitter van de Federatie Vrijzinnige Centra, heette de talrijk opgekomen aanwezigen welkom in het Geuzenhuis en leidde het onderwerp van het panelgesprek in.

De moderatie was in handen van Hervé Depreeuw, erevoorzitter van de Federatie Vrijzinnige Centra. Geen sinecure, want zoals het een vrijzinnig congres beaamt, waren de ideeën talrijk, kritisch en uitvoerig onderbouwd.

Het was de taak van de voorzitter van deMens.nu, Freddy Mortier, om enkele persoonlijke conclusies te formuleren.

Inleiding

De geschiedenis van de vrijzinnigheid hoeft hier niet uit de doeken gedaan te worden. Na jaren druk uitoefenen is er al veel bereikt. Denk maar aan de eerste lessen niet-confessionele zedenleer, de start van de Lentefeesten en de Feesten Vrijzinnige Jeugd, de oprichting, onder impuls van de vrijzinnige idealisten, van Vrijzinnige Centra, de start van de uitbouw van de Centra Morele Dienstverlening, enz…

Maar waar sommigen dachten dat we met de wet van 2002 over de Organisatie van de Instelling voor Morele Dienstverlening alles bereikt hadden, vonden anderen dat de strijd nog niet gestreden was. Ook bij de verantwoordelijken van de Vrijzinnige Centra heerste toen scepticisme. Naast het bestaan van een wetgeving en een erkenning, zijn er nog andere uitdagingen.

Willen wij de toekomst verder positief tegemoet zien, dan dienen we onze gedachtegoed ruimer kenbaar te maken en moeten we ook vooral jongeren kunnen bereiken. De gemiddelde leeftijd van de bestuurders van vrijzinnige organisaties in rekening gebracht, zal opvolging een probleem gaan stellen. Daaruit voortvloeiend ook voor het voortbestaan van de Vrijzinnige Centra, dé uitvalsbasissen van het vrijzinnig-humanistisch gedachtegoed! Op de vergaderingen van de FVC, komen die vragen ook telkens terug en als vooruitziende bestuurders willen wij ons voorbereiden op de toekomstige werking. Een visie op middellange en lange termijn is dan ook gewenst, niet enkel door erover na te denken maar vooral om acties voor te bereiden.

Eenheid in diversiteit

Het Vrijzinnig-Humanisme is effectief en succesvol geweest: het heeft veel invloed gehad op de besluitvorming ten voordele van een meer humane samenleving. De vrijzinnigen hebben op verschillende wetgevende dossiers hun stempel kunnen drukken, denk aan de huwelijkswetgeving en de wetgeving m.b.t. abortus en euthanasie. Toch is de georganiseerde vrijzinnigheid er niet in geslaagd om een brede bevolkingsgroep aan te spreken. Ze is anno 2018 nog steeds niet herkenbaar genoeg en worstelt met een imagoprobleem.

Enkele mogelijke oorzaken:

De sterke fragmentering van de georganiseerde vrijzinnigheid kan voor problemen zorgen in het beleid en verwarring creëren naar de buitenwereld toe, maar een versnipperde organisatiestructuur is nodig om de verschillende lagen van de bevolking te bereiken. Het Vrijzinnig-Humanisme heeft er alle baat bij om gedemocratiseerd te zijn en niet exclusief tot een academische “elite” te behoren, zoals dit soms nu nog het geval is. De term “café-humanisme” wordt gebruikt, om aan te tonen dat ook de man/vrouw in de straat zich moet kunnen identificeren met het vrijzinnig gedachtegoed. De voeling met de basis is zeer belangrijk en we mogen die niet uit het oog verliezen. Het Vrijzinnig-Humanisme is immers een emancipatorische levensbeschouwing die vertrekt vanuit de kracht van de mens zelf. Een positief verhaal dus, dat overal waar mensen te vinden zijn kan resoneren.

De georganiseerde vrijzinnigheid slaagt er niet altijd in om een éénduidig verhaal te brengen. De filosofische eenheid is niet steeds zichtbaar en de operationele eenheid vaak afwezig. De vrijzinnigen moeten meer aan bod komen in de media (“onbekend is onbemind”).

Gemeenschappelijke vrijzinnig humanistische waarden verdwijnen soms onder uiteenlopende opinies over concrete problemen (“twee vrijzinnigen, drie meningen”). Het kan evenwel niet de bedoeling zijn om de grote diversiteit aan opinies en perspectieven binnen de georganiseerde vrijzinnigheid af te vlakken. De eigenheid en autonomie van iedere vereniging dient gerespecteerd te worden. Maar structuren mogen geen muren vormen. Samenwerkingsverbanden kunnen versterkt worden en het in de praktijk brengen van de vrijzinnig humanistische waarden zou steeds op de eerste plaats moeten komen. 

Hard en zacht vrijzinnig humanisme

Hoe fanatiek moet het Vrijzinnig-Humanisme zijn standpunten verdedigen?

Vlaanderen is geëvolueerd van een levensbeschouwelijke monocultuur (het Vlaanderen van de Katholieke Kerk) naar een levensbeschouwelijk lappendeken met een veelvoud aan levensbeschouwingen. De toekomstige meerderheid bestaat uit minderheden en de meerderheid van vroeger wordt één van die minderheden. Het instituut Kerk verliest aan geloofwaardigheid en macht. Dat betekent niet noodzakelijk dat minder mensen gelovig zijn, maar misschien eerder “zoekende” zijn.

Momenteel leven we in seculiere maatschappij, een verwezenlijking van de Verlichting. De vrijzinnigen moeten hiervoor (voorlopig?) niet meer op de barricaden gaan staan. In het huidige politieke landschap, zijn immers alle partijen, de katholieke CD&V incluis, pro scheiding kerk en staat. In katholieke scholen gaan de godsdienstlessen zelfs meer over moraal en filosofie dan over het christendom. De vraag blijft of dit een vaststaand, onveranderlijk gegeven is. In de rest van de wereld daalt het aantal seculiere staten. En ondanks de ontkerkelijking van de politiek en de mentale ontzuiling bestaan er wel degelijk nog verzuilde structuren in het onderwijs en de gezondheidzorg. Van financiële gelijkberechtiging is er op dit moment in België ook nog geen sprake.

In het publieke debat is de Islam een belangrijk gegeven op het vlak van co-existentie van levensbeschouwingen. Nu gaan we de richting uit van polarisering. Een tendens die de liberale rechtstaat in gevaar kan brengen.

Een al te nadrukkelijk atheïsme kan in deze context contraproductief zijn. Rationele en morele argumenten hebben doorgaans weinig invloed op andersdenkenden. Een mogelijke strategie om de verlichtingswaarden en de liberale rechtstaat te verdedigen, is het zoeken van zoveel mogelijk bondgenoten, ook bij andere levensbeschouwingen die de verdediging mee op zich willen nemen.

We mogen ons als vrijzinnigen niet teveel focussen op de theoretische invulling maar we moeten durven over de grenzen van ons gedachtegoed heen, samenwerkingsverbanden aangaan met andere geloofsovertuigingen en ermee in dialoog gaan. Zonder ons te focussen op de zaken die ons onderscheiden van elkaar (zoals geloofsovertuiging), maar de zaken die ons binden, zoals de morele waarden en principes, als aankoppeling gebruiken. De breuklijn loopt dan niet tussen gelovigen en ongelovigen, maar tussen de verdedigers van de vrije rechtstaat en de godsdienstige en politieke fundamentalisten/fascisten.

Tevens blijkt dat je ook gemakkelijker jongeren aanspreekt met een “pro-verhaal” (voor vrijheid, gelijkheid en solidariteit) in tegenstelling tot een contra-verhaal (tegen religie).

De georganiseerde vrijzinnigheid zal een keuze moeten maken tussen twee samenlevingsmodellen:

het Franse model van de lekenstaat met een strikte scheiding van levensbeschouwing en staat, zonder plaats voor religie in de publieke sfeer; of de zogenaamde “post-seculiere” samenleving naar het model van Jürgen Habermas, een Duits filosoof en socioloog. Hij pleit ook voor een scheiding, maar dan wel met een openbare ruimte die aan de religies een plaats geeft; die het recht op expressie van levensbeschouwingen respecteert.

Momenteel is het niet duidelijk welk model de georganiseerde vrijzinnigheid kiest. Een keuze zal echter gemaakt moeten worden.

Ook wat betreft de financiering van de levensbeschouwingen en de levensbeschouwelijke vakken zullen keuzes gemaakt moeten worden.

Idealen en identiteit

De levensbeschouwingen zijn voor de meerderheid van de Vlamingen geen verbindende factor meer. Toch zijn mensen wel degelijk op zoek naar nieuwe manieren van verbinden. Uit onderzoek blijkt dat deze verbinding afhankelijk is van persoonlijke factoren, waar plezier en maatschappelijke relevantie hand in hand gaan. Deze verbinding is dan ook eerder ‘momentaan’ (tijdelijk) dan duurzaam.

De Vrijzinnige Centra moeten positie innemen tegenover deze nieuwe maatschappelijke realiteit.

Werken we samen met anderen aan een maatschappelijk ideaal en maken we zo onze identiteit bekender? Zoeken we andere gemeenschappen ons buiten de muren van de Vrijzinnige Centra te begeven en op andere locaties samen met andere verenigingen, platformen, groepen, … vrijzinnig geïnspireerde activiteiten te ontplooien? Of zorgen we ervoor dat een Vrijzinnig Centrum een plaats van verbinding wordt, waar iedereen welkom is (en niet enkel de eigen achterban - cfr. het Vrijzinnig Centrum als ‘clubhuis’, zie punt Jongeren)? Wellicht kan een combinatie van beiden.

Leggen we de nadruk op het in de praktijk brengen van de vrijzinnige waarden eerder dan op de vrijzinnige identiteit? Of vertrekken we vanuit een duidelijke vrijzinnige identiteit om dan onze maatschappijvisie te verwezenlijken? De rol van het onderwijs is in dit laatste geval erg belangrijk.

Jongeren

Een prominent en veelgenoemd probleem binnen de (vrijzinnige) organisaties en verenigingen is de vergrijzing. De jongeren van tegenwoordig zijn nog steeds idealistisch, maar ze moeten op andere manieren gesensibiliseerd en gestimuleerd worden (de rol van sociale media is hierin niet onbelangrijk).
Buiten de Lentefeesten en de Feesten Vrijzinnige Jeugd wordt er te weinig stilgestaan bij vieringsmomenten in het leven. Zoals reeds vermeld zijn “pro-verhalen” aantrekkelijker dan “contra-verhalen”. Vrijzinnige Centra die drempelverlagend werken naar jongeren toe en daarbij hun deuren openzetten, niet met een waaier van activiteiten, maar het roer zelf in handen geven van deze jongeren, kennen hierin succes (bvb. Waregem). Op die manier kunnen deze jongeren zich ontplooien binnen de muren van het VC, geïnteresseerd geraken in het Vrijzinnig-Humanisme en zich eventueel actief gaan inzetten hiervoor.

 ‘Stop the talking, start the doing’

Eén conclusie werd alvast getrokken: als de georganiseerde vrijzinnigheid in 2030 een relevante rol in de samenleving wil spelen, zal er gehandeld moeten worden. Het Vrijzinnig-Humanisme zal zijn werkveld moeten uitbreiden naar andere fronten om zijn toekomstig bestaansrecht in te vullen, bvb. migratie, mensenrechten, milieu,… We moeten uit ons kantoor durven komen, buiten de Vrijzinnige Centra treden en actief deelnemen aan verschillende maatschappelijke organisaties, m.a.w. “Onze “botten” aanpassen en ons op het werkveld begeven”. Actief engagement, werken vanuit de lokaliteit, nieuwe netwerken van solidariteit uitbouwen, … Enkel door te handelen kan men mensen overtuigen van het belang van een bepaald ideeëngoed. “Luister niet naar wat ik zeg, maar kijk naar wat ik doe”: daden zijn meer overtuigend dan woorden.

Het medium is hierbij van minder belang: kunst maken, debatteren, zorgen, samen eten, samen drinken, … de toekomst van het Vrijzinnig Humanisme ligt bij de creatieveling. Er werden tijdens dit congres dan ook heel wat nieuwe ideeën naar voor gebracht: Straatacademies (culturele straattalenten aanwakkeren en valoriseren), Poetry Slams in boksclubs, Digital Storytelling, …

Kort samengevat:

Het Vrijzinnig-Humanisme anno 2030 behoort toe aan een georganiseerde vrijzinnigheid die:

• zich engageert op verschillende maatschappelijke niveaus, ook los van de theoretische en misschien soms achterhaalde doelstellingen;
• op het werkveld buiten de “comfortzone” treedt, in samenwerking met andere organisaties (soms andersdenkenden op gebied van geloofsovertuiging);
• meer aan bod komt in de media met duidelijke stellingen over belangrijke maatschappelijke en sociale thema’s en prominent aanwezig is op sociale media;
• de deuren openzet voor jongeren en hen de verantwoordelijkheid en het vertrouwen geeft zich op hun eigen manier te ontplooien binnen de muren van het Vrijzinnig Centrum.

Jacques Trivier, voorzitter van de Federatie Vrijzinnige Centra, besloot dan ook met een oproep aan iedereen om aan de slag te gaan, en nodigde de talrijk opgekomen aanwezigen uit voor een verbindende vervolgactiviteit: een hapje met drankje in het gastvrije Geuzenhuis...

Voor de partners van de congresgangers werd een alternatief programma aangeboden. Zij konden deelnemen aan een bezoek met gids aan de prachtige plantentuin van de UGent. Tevens een zeer boeiende voormiddag!